آشنایی با آناتومی دندان: انواع، تعداد و مشکلات شایع

بدن امروزی ما ماحصل تکامل چند میلیون ساله از زمان آفرینش انسان تا به امروز است. به طور کلی نمی توانیم ادعا کنیم که یکی از اعضا بدن دیرتر یا زودتر از بقیه به وجود آمده است اما در طی این سالیان برخی از عضوها دست خوش تغییرات بیش تری شده اند. به باور انسان شناسان و تاریخ دانان یکی از عضوهایی که بیش ترین تغییرات را نسبت به نسل های گذشته انسان داشته است، استخوان فک، دهان و دندان است.

بررسی های آماری نشان می دهند که در طول قرن ها، شکل و تعداد دندان های انسان دچار تغییرات مهمی شده اند. براساس این آمار اندازه فک انسان های امروزی از گذشتگان به مراتب کوچک تر است و همچنین نسل های جدید انسان دندان های ضعیف تری نسبت به اجداد خود دارند. به گفته محققین، تغییر در روش طبخ غذا، استفاده از مواد غذائی فراوری شده، استفاده از ابزار جهت راحت جویده شدن و متعاقباً راحت تر بلعیدن مواد غذایی در این دگرگونی نقشی مهم ایفا می‌کند. ضعیف شدن دندان ها و کوچک تر شدن فک باعث ایجاد مشکلاتی شده است که در گذشته انسان ها هیچ درکی از آن ها نداشتند. یکی از شایع ترین این مشکلات، دندان عقل است. در حقیقت اجداد دور ما مشکل دندان عقل نداشتند و فک آن‌ ها جای کافی برای رشد همه دندان‌ ها داشت. 

در این مقاله یاد می گیریم که بخش های تشکیل دهنده دندان کدامند، انواع دندان ها چه نام دارند و چگونه شماره گذاری می شوند. همچنین به بررسی انواع بیماری های شایع دهان و دندان خواهیم پرداخت.

آشنایی با بخش های مختلف دندان

هر انسان بالغ به طور معمول 32 دندان دارد که هر یک از آن ها از بخش های مختلفی تشکیل شده اند که در این قسمت به بررسی هر یک از این بخش ها می پردازیم.

مینا دندان (Tooth Enamel)

مینای دندان محکم ترین قسمت بدن انسان است؛ حتی محکم تر از استخوان. مینا یا انامل دندان تقریبا از تمام مواد معدنی موجود ساخته شده است. این بخش سفید رنگ براق دندان را از آسیب های وارده حفظ کرده و همچنین باعث درخشان و سالم به نظر رسیدن دندان می شود. مینا همان لایه رویی دنتین دندان است و در واقع نقش محافظ برای سایر بخش های دندان را ایفا می کند و خودش هیچ رگ خونی یا عصبی ندارد. 95% انامل را مواد معدنی مانند کلسیم و فسفر، 1% را پروتئین و 4% باقی مانده را آب تشکیل داده است. مینای دندان برخلاف اکثر اعضای بدن انسان قابل ترمیم و ساخت مجدد نیست. به همین دلیل نیاز است که در نگهداری از آن دقت زیادی به عمل بیاید. 

منبع: مقاله ?What Is Tooth Enamel and Why Is It Important وب سایت pronamel.us در تاریخ ژانویه 2020

دنتین یا عاج (Dentin)

لایه بعد از مینا، دنتین یا عاج دندان است. اگر مینای دندان به هر دلیلی آسیب ببیند یا از بین برود، اسیدهای موجود در مواد غذایی، سرما و گرما به دنتین برخورد کرده و باعث اذیت فرد خواهد شد. عاج قسمت عمده و شکل کلی دندان را تشکیل می دهد. عاج حاوی توبول هایی (مجرا هایی با لوله های میکروسکوپی) است که خود حاوی سلول های مخصوصی بنام ادنتوبلاست می باشد. خواص فیزیکی و شیمیایی عاج بسیار شبیه استخوان است. عاج دندان یک لایه سخت و به رنگ زرد روشن است که مستقیما در زیر مینا و سمنتوم واقع شده است. این بخش بزرگ ترین قسمت دندان را تشکیل داده و تقریبا حاوی 70 درصد مواد معدنی و 30 درصد مواد آلی و آب می باشد. مواد آلی آن یون های کلسیم و فسفات هستند که بلورهای هیدروکسی آپاتیت را مشابه مینا تشکیل می دهند اما کریستال ها در حدود 30 برابر کوچکتر هستند و همین موضوع عاج را تا حدی از مینا نرم تر می سازد.

منبع: مقاله The Anatomy of a Tooth وب سایت Mouthhealthy.org منتشر شده در سال 2022

مغز دندان (Pulp)

به ساختار نرم تر و زنده دندان پالپ دندان یا مغز دندان (Tooth Pulp) می گویند. پالپ دندان مملو از رگ های خونی و عصبی است. کانال های ریشه دندان و اتاق پالپ تاج دندان در پالپ وجود دارند. این لایه از دندان که زیر انامل و دنتین قرار گرفته است بسته به نوع دندان اشکال مختلفی دارد. به طور عامیانه به این بخش از دندان، عصب دندان نیز گفته می شود در حالی که عصب ها تنها بخشی از پالپ یا مغز هستند. پالپ دندان از مواد معدنی و آب تشکیل شده است و در دسته بافت های نرم بدن انسان قرار می گیرد.

منبع: مقاله Tooth Pulp Function and Inflammation وب سایت verywellhealth در تاریخ 2 دسامبر 2021

لثه (Gum)

بافت مخاطی صورتی رنگ زیر دندان ها در فک بالا و پایین لثه نام دارد. از لثه در مقالات انگلیسی زبان عموما با نام Gum یاد شده اما در برخی مقالات از کلمه Gingiva (جینجیوا) نیز استفاده می شود. لثه از چند لایه تشکیل شده که هر یک وظایفی را به عهده دارند. به عنوان مثال یکی از این طبقات که زیر همه قرار گرفته تولید رنگدانه سیاه می کند. بعضی افراد که رنگ چهره ای گندمی دارند ممکن است دچار سیاهی لثه یا تیرگی لثه باشند. لثه سالم باید تا گردن دندان را تحت پوشش قرار بدهد. در زیر طبقات بافت لثه همبندی از الیاف کلاژن وجود دارد. این فیبر های کلاژن علاوه بر اینکه به لثه حالت نرم می دهند، داربست محافظی هستند که از بخش استخوانی زیر در برابر محیط محافظت می نمایند. هرچه این طبقه ضخیم تر باشد لثه مقاوم تر است و در برابر تحلیل رفتن مقاومت بیشتری را از خود نشان می دهد. در عمل پیوند لثه نیز در واقع این بافت همبند (Connective Tissue)* را به زیر لثه نازک شده پیوند زده تا مقاومتش بیشتر شود .

* بافت همبند (پیوندی)، وظیفه ی محافظت و پشتیبانی از سایر بافت ها را بر عهده دارد. سلول های موجود در بدن توسط چهار گونه بافت با نام های پوششی، همبند، ماهیچه ای و عصبی مدیریت می شوند. بافت همبند یا پیوندی، بیشترین بافت در بدن محسوب می شود. بعضی از اجزای بدن مانند غضروف ها، استخوان ها و خون، بافت پیوندی به حساب می آیند. وظایف دیگر این بافت هم این است که بین ساختار های بدن ارتباط برقرار می کند و همچنین مواد غذایی را مبادله کرده و سبب ترمیم بافت ها می شود.

منبع: فصل 2 کتاب Clinical Radiation Oncology چاپ چهارم نوشته William M.Mendenhall ،Robert L.Foote ،Pamela L.Sandow ،Rui P.Fernandes منتشر شده در سال 2016

کانال ریشه (Root Canal)

بخش دیگر مهمی از دندان، ریشه است. کانال ریشه یا همان روت کانال محل قرارگیری ریشه های هر دندان است. دندان ها بر اساس نوعشان می توانند تعداد ریشه های متفاوتی داشته باشند. دندان ها عمدتا یک ریشه دارند و هر ریشه نیز یک کانال دارد اما این تعداد در دندان های مولر و پرمولر (در ادامه مقاله به توضیح انواع دندان خواهیم پرداخت) اغلب متفاوت است. 

هر دندان چند کانال و ریشه دارد؟

• دندان های قدامی و نیش فک بالا یک ریشه و یک کانال
• دندان های آسیاب فک بالا یک یا دو ریشه و دو کانال
• دندان های آسیاب اول بالا سه ریشه و چهار کانال
• دندان های آسیاب دوم بالا سه ریشه و سه تا چهار کانال
• دندان های عقل سه ریشه و سه کانال
• دندان های قدامی پایین یک ریشه و احتمالا دو کانال
• دندان های آسیاب کوچک فک پایین یک ریشه و دو یا سه کانال
• دندان های آسیاب بزرگ پایین دو ریشه و سه یا چهار کانال

در ترجمه انگلیسی به فارسی روت کانال به معنای کانال ریشه است و در واقع یک اصطلاح آناتومیک است ولی غالبا به روت کانال تراپی یا RCT (Root Canal Therapy) به اختصار روت کانال می‌گویند، از این‌ رو روت کانال در واقع به اقدامات پزشکی برای درمان کانال ریشه نیز گفته می شود. روت کانال تراپی معالجه عصب دندان (پالپ) است. درمان ریشه عملی است که در طی آن مواد عفونی و عصب موجود در مغز دندان برداشته می‌شود تا دندان از آسیب میکروب‌ها در آینده در امان باشد.

منبع: مقاله ?How many roots and root canals do teeth have وب سایت animated-teeth در تاریخ 19 دسامبر 2018

سمنتوم (Cementum)

به طور کلی دندان ها توسط چهار بافت لثه، سمنتوم (سمنت)، استخوان فک و الیاف لیگامان در سر جای خود نگه داشته شده اند. سمنتوم نوعی بافت همبند است که از کلسیم و و سایر مواد معدنی تشکیل شده و به فیبرهای نگهدارنده استخوان متصل شده تا دندان را در سر جایش محکم تر کند. این پوشش در نواحی مختلف ریشه ضخامت متفاوتی دارد. در بالاترین بخش ریشه، سمنتوم با ده تا پانزده میکرون ضخامت در نازک ترین حالت خود قرار دارد. در بخش نوک ریشه در صورتی که دندان دارای دو ریشه باشد، سمنتوم در آن بین به بالاترین ضخامت خود، چیزی در حدود ششصد میکرون، خواهد رسید. سمنتوم از لحاظ ساختار بسیار به مینای دندان شبیه است با این تفاوت که از مینا نرم تر بوده و همچنین نسبت به آن نفوذپذیر تر است. رنگ سمنتوم زرد بسیار کم رنگ است. سمنوتومی که در مجاورت عاج قرار دارد، فاقد سلول است و به سمنتوم بی سلول مرسوم است. ولی در بقیه موارد سلول دار بوده و حاوی سلول هایی به نام سمنتوسیت می ‌باشد. به علت سمنتوم سازی، ضخامت سیمان با پیشرفت سن افزایش می ‌یابد.

سمنتوم ها چگونه دسته بندی می شوند؟

سمنتوم ها را می توان از لحاظ محل قرارگیری، ساختار و وجود کلاژن دسته بندی کرد. 

مکانی: 

• سمنتوم ریشه ای (Radicular): سمنتومی است که در سطح ریشه دندان قرار گرفته است.
• سمنتوم تاجی (Coronal): این سمنتوم در مینای پوشش تاج دندان قرار گرفته شده است.

سلولی:

• سمنتوم سلولار (Cellular): این نوع از سمنتوم حاوی سمنتوسیت است.
• سمنتوم آسلولار (Acellular): این سمنتوم در درون ساختار خود هیچ سلولی ندارد و اولین سمنتومی است که در هنگام رشد دندان به وجود می آید.

وجود کلاژن:

• سمنتوم فیبریلار (Fibrillar): نوعی از سمنتم که در ساختار خود فیبرهای شفافی از جنس کلاژن نوع 1 دارد.
• سمنتوم آفیبریلار (Afibrillar): این نوع از سمنتوم هیچ فیبر واضحی کلاژن نوع 1 در خودش ندارد ولی از استحکام بسیار بالایی برخوردار است.

اپکس یا آپکس (Apex)

انتهای بخش مخروطی دندان را اپکس می نامند. این بخش از دندان در درون لثه رشد کرده و وارد استخوان فک می شود. در اپکس ریشه های عصبی و رگ های خونی وجود دارند که دندان را زنده نگه می دارند. اپکس ها تا زمانی که دندان های دائمی به طور کامل درون دهان جای گیرند، باز هستند و پس از آن بسته خواهند شد. این فرایند که چیزی حدود سه سال به طول می انجامد در صورتی که به درستی انجام نشود در بزرگسالی چالش هایی را با پر کردن دندان ها ایجاد خواهد کرد.

منبع: مقاله Apex (apical foramen)  وب سایت studiodentaire در تاریخ 23 مارس 2022

تقسیم بندی دندان ها

حالا که با ساختار هر یک واحد دندان آشنا شدیم، بیایید نگاهی به تقسیم بندی آن ها بیاندازیم. دندان ها به طور کلی به دو دسته شیری (Milk/Baby Tooth) و دائمی (Permanent Tooth)  تقسیم می شوند. به طور معمول هر فرد در ابتدا بیست عدد دندان شیری دارد که به تدریج در سنین شش تا نه سالگی می افتند و دندان های دائمی جای آن ها را می گیرند. هر فرد بالغ دارای 32 دندان دائمی است که شانزده تا از آن ها در فک بالا و شانزده تا دیگر در فک پایین رشد می کنند. در برخی افراد به دلایل ژنتیکی و نقص مادرزادی و یا مشکلات رویش دندان و رشد فک و لثه این تعداد متفاوت است و ممکن است فرد تعداد بیشتر یا کمتری دندان داشته باشد. هر کدام از دندان ها طبق محل قرارگیری در فک بالا (Maxillary) یا فک پایین (Mandibular) نام های متفاوتی دارند. 

دندان قدامی  (Anterior Tooth)

دندان های قدامی به چهار دندان جلویی فک بالا و چهار دندان جلویی فک پایین گفته می شود. نام دیگر این دندان ها اینسایزور (incisor) است. سطح صاف و سری تیز، آن ها را برای خرد کردن مواد غذایی به قطعات کوچک تر مناسب کرده است. این دسته از دندان ها شامل دندان اینسایزور لترال (Lateral Incisor) و اینسایزور سنترال (Central Incisor) هستند. 

اینسایزور سنترال (Central Incisor)

اگر خط فرضی که فک و صورت را از وسط به دو نیمه چپ و راست تقسیم میکند در نظر بگیرید (میدلاین Mid-line)، دندان های اینسایزور نزدیک به این خط اینسایزورهای سنترال هستند.

اینسایزور لترال (Lateral Incisor)

دندان های اینسایزوری که از خط مرکزی دورتر قرار دارند نیز اینسایزورهای لترال هستند. 

دندان خلفی (Posterior Tooth)

دندان هایی که در پشت دندان های قدامی قرار گرفته اند خلفی یا Posterior هستند. دندان های مولر (Molars)، پرمولر (Premolars)، نیش (Canines) و دندان عقل (Wisdom) در این دسته قرار می گیرند.

دندان آسیاب بزرگ یا مولر (Molar)

جهت جویدن و آسیاب کردن غذا با اعمال نیروهای سنگین این دندان ها وارد عمل می شوند. کاسپ* مولرها نسبت به پرمولرها کوتاه تر و کندتر است تا سطح جونده بهتری ایجاد شود. مولرهای فک پایین دو ریشه ای (یک ریشه در مزیال و یک ریشه در دیستال) و مولر های فک بالا سه ریشه ای (دو ریشه  در باکال و یک ریشه در پالاتال) است. تعداد دندان های مولر انسان بالغ دوازده عدد است که شامل چهار دندان عقل نیز می شود. محل قرارگیری این دندان ها سه دندان آخر در طرفین فک‌های بالا و پایین است که به ترتیب از جلو به عقب آسیاب اول، دوم و سوم نام دارند. دندان آسیاب اول دقیقا کنار دومین دندان آسیاب کوچک قرار دارد و به دندان‌ آسیاب شش سالگی هم شناخته می شود.

*تاج دندان های خلفی مانند پرمولر و مولر دارای برجستگی های است  که هر یک از آن ها را کاسپ (Cusp) می نامند. 

دندان عقل (wisdom)

دندان‌های آسیاب بزرگ سوم که به دندان عقل معروف اند، در انتهای فک‌ ها قرار گرفته و معمولا بین سنین ۱۶ تا ۲۰ سالگی شروع به در آمدن می‌ کنند. از آن جایی که دندان‌های عقل، آخرین دندان‌ هایی هستند که در می‌آیند، عمدتا روی فک جای کافی برای رشد آن‌ها باقی نمی‌ ماند. اگر دندان‌ها به هم فشرده و فک کوچک باشد، ممکن است دندان‌های عقل زیر دندان‌های دیگر یا استخوان فک نهفته شوند. اگر تنها قسمتی از دندان عقل دربیاید، ایجاد درد و ناراحتی خواهد کرد که در آن صورت باید با جراحی از دهان خارج شود.

دندان آسیاب کوچک یا پرمولر (Premolar)

این دندان ها پشت دندان‌های قدامی قرار دارند. پرمولرها دارای سطح صاف هستند و برای جویدن غذا و حفظ ارتفاع صورت مورد استفاده قرار می گیرند. هشت دندان پرمولر در دهان یک فرد بزرگسال وجود دارد که شامل چهار دندان در فک بالا و چهار دندان در فک پایین است. گاهی به دلیل دارا بودن دو کاسپ به آن ها بای کاسپید (Bicuspid) نیز می گویند.

دندان نیش (Canines)

در کنار دندان های پیشین (قدامی) دو دندانی که لبه های تیزی دارند، دندان های نیش یا کاسپید (Cuspid) نام دارند. این دندان های نیز مانند دندان قدامی نقش بریدن غذا را دارند ولی قوی­ تر هستند. 

منبع: مقاله Teeth: Names, types, and functions وب سایت medicalnewstoday در تاریخ 22 اکتبر 2019

سطوح مختلف دندان

هر دندان دارای 5 سطح مختلف است و سطوح عبارت اند از:

انسیزال (Incisal)

لبه تیز چهار دندان قدامی بالا و پایین را انسیزال می گویند.

سطح مزیال (Mesial)

هر دندان در دهان، توسط سطوح جانبی خود، با دندان های دو طرفش در تماس است. سطح مزیال، سطح جانبی از دندان است که به سمت میدلاین (خط مرکزی دندان) نزدیک بوده و یا به عبارت دیگر به سمت جلو دهان قرار گرفته است.

سطح دیستال (Distal)

سطح دیستال، سطح جانبی از دندان است که از میدلاین دورتر بوده و به سمت عقب دهان می باشد.

سطح باکال (Buccal)

سطحی از دندان که به سمت خارج دهان و گونه می باشد. در واقع گونه ها بر روی سطح باکال دندان ها قرار گرفته اند. نام دیگر سطح باکال، سطح لبیال (Labial) است.

سطح لینگوال (Lingual)

قسمتی از دندان را که به سمت زبان است را سطح لینگوآل می گویند.

سطح اکلوزال (Occlusal)

سطح اکلوزال همان سطحی از دندان ها است که با آن غذا را می جویم. زمانی که دندان های فک بالا و پایین را روی هم می گذارید، در واقع سطح اکلوزال دندان های بالا و پایین برروی یکدیگر قرار می گیرند.

منبع: مقاله The Surfaces of the Teeth وب سایت dentalcare نوشته Vickie Parrish Foster در سال 2019

نحوه شماره گذاری دندان ها

برای شماره گذاری دندان ها 3 روش کلی وجود دارد.

• شماره گذاری یونیورسال (Universal)

•  شماره گذاری FDI

• شماره گذاری پالمر (Palmer)

البته تمامی این سیستم ها به طور همزمان در یک مطب یا مرکز دندانپزشکی مورد استفاده قرار نمی گیرند. بلکه در هر مطب یا مرکز، بسته به سلیقه دندانپزشک، سیستم بایگانی اطلاعات و پرونده ها و نیز سیستم مورد استفاده توسط شرکت بیمه ی طرف قرارداد، یکی از این سیستم ها مورد استفاده قرار خواهد گرفت. رایج ترین روش مورد استفاده در کلینیک های دندانپزشکی داخل کشور، روش پالمر است.

شماره گذاری دندان به روش پالمر (Palmer Numbering System)

برای آشنایی با این سیستم ابتدا دندان های هر فک را در نظر بگیرید که با خط تقارن صورت به دو نیمه ی چپ و راست تقسیم شده اند. به هر یک از این قسمت های ایجاد شده، یک کوادرانت (Quadrant – به معنای یک چهارم) گفته می شود. در سیستم پالمر نحوه ی شماره گذاری دندان ها طبق سه قانون زیر انجام می شود:

• دندان های دائمی: در هر کوادرانت از خط تقارن وسط (میدلاین) به سمت عقب که می رویم، به ترتیب دندان ها از شماره ی ۱ تا ۸ شماره گذاری می شوند.

• دندان های شیری: در هر کوادرانت از میدلاین به سمت عقب، به ترتیب دندان ها از حرف A تا E نام گذاری می شوند.

• علامت کوادرانت: برای نشان دادن کوادرانتی که دندان مورد نظر در آن قرار دارد، از این علائم برای فک بالا  └┘  و ┌┐  در فک پایین استفاده می شود. توجه داشته باشید که سمت راست یا چپ بیمار در نظر گرفته می شود. 

منبع: مقاله Palmer notation وب سایت radiopaedia در تاریخ 22 آگوست 2019

شماره گذاری دندان به روش یونیورسال (Universal Numbering System)

رایج‌ترین روش برای نام گذاری دندان ها در کشور آمریکا است. در این روش به دندان های دائمی عددی از 1 تا 32 و به دندان های شیری کودکان عددی از 1 تا 20 داده می‌شود. شماره گذاری نیز از کوادرانت 1 (از سمت راست فک بالا و از دندان عقل یا دندان آسیاب سوم) آغاز می‌شود و آخرین دندانی که شماره 32 می‌گیرد، دندان عقل فک پایین در سمت راست است. دندان های شیری با استفاده از اعداد 1 تا 20 به همان ترتیبی که برای دندان‌ های دائمی ذکر شد نام گذاری می گردند. برای دندان‌های شیری نیز از حروف الفبای انگلیسی برای نام گذاری دندان ها استفاده می‌شود. به این شکل که برای دندان آسیاب دوم در سمت راست فک بالا حرف A و به صورت ساعتگرد سایر حروف الفبای انگلیسی روی دندان‌ ها گذاشته می‌شود.

منبع: مقاله Universal Numbering System for Teeth وب سایت news-medical در تاریخ 23 آپریل 2019

شماره گذاری دندان به روش FDI

این روش (Federation Dentaire International) در کشورهای اروپایی و کانادا رایج است. به صورتی کاملا متفاوت، در این روش از دو عدد برای نامگذاری دندان ها استفاده می‌شود. عدد اول برای مشخص کردن نیم فک و عدد دوم مشابه سیستم پالمر از اعداد 1 تا 8 استفاده می‌شود. عدد هر کوادرانت برای دندان‌ های دائمی بین 1 تا 4 و برای دندان‌ های شیری 5 تا 8 است. شماره گذاری به روش پالمر از اولین دندان پیش هر نیم فک (دندان سانترال) شروع شده و به آخرین دندان ختم می‌شود. برای مثال اولین دندان نیم فک بالا در سمت راست 18 است. و آخرین دندان در نیم فک پایین سمت راست 48 است. به عکس زیر دقت کنید.

منبع: مقاله Fédération Dentaire Internationale (FDI) notation وب سایت radiopaedia در تاریخ 6 ژانویه 2021

بیماری های شایع دهان و دندان

مطابق گزارش سازمان بهداشت جهانی 3.5 میلیارد نفر در سراسر جهان با بیماری‌های دهان و دندان روبرو هستند. این مقدار نزدیک به نیمی از جمعیت جهان است. اکثر بیماری‌ها و صدمات دهان را می‌توان با موفقیت درمان کرد، به خصوص اگر زود تشخیص داده شوند. مهمترین موضوع در درمان بیماری‌های دهان و دندان رسیدگی زودهنگام و به‌موقع است.

پوسیدگی (Tooth Decay) 

پوسیدگی دندان بعد از سرما خوردگی به عنوان شایع ترین بیماری در بسیاری از نقاط دنیا شناخته می شود. پوسیدگی زمانی اتفاق می افتد که پلاک میکروبی (ماده چسبنده ای که روی دندان ها شکل می گیرد) با قندها و یا نشاسته های غذا ترکیب می شود که این ترکیب باعث ایجاد اسیدهایی می شود که به مینای دندان حمله ور خواهند شد. پوسیدگی دندانی در هر سنی می تواند رخ دهد و تنها مخصوص بچه ها نیست. از عواملی که با افزایش سن می توانند منجر به پوسیدگی دندانی شوند می توان به خشکی دهان مربوط به افزایش سن یا مصرف داروها و همچنین سایش مینا اشاره کرد. پوسیدگی دندان از مراحل ابتدایی (پوسیدگی انامل یا مینا دندان) آغاز می شود و در صورتی که رسیدگی درست صورت نگیرد به بیماری پالپیتیس (Pulpitis) و سپس به پریودنتیت (Priodontitis) منجر خواهد شد.

راه های پیشگیری از پوسیدگی دندان

• مسواک زدن دندان ها دوبار در روز
• استفاده از نخ دندان برای تمیز کردن فاصله بین دندان ها
• خوردن غذاهای سالم و پرهیز از نوشیدنی ها و خوراکی های که مملو از شکر 

منبع: مقاله Cavities وب سایت Mouthhealthy در سال 2022

هالیتوزیس (Halitosis)

طبق آمار، 85 درصد از کسانی که دهان بدبویی دارند دارای مشکلاتی در دندان یا لثه هستند. بیماری لثه، پوسیدگی ها، سرطان دهان، دهان خشک و باکتری های سطح زبان بعضی از این مشکلات می باشند که می توانند بوی بدی در دهان ایجاد کنند. درست است که استفاده از دهان شویه ها، جویدن آدامس یا مسواک زدن می تواند تا حدی این مشکل را برطرف کند اما به یاد داشته باشید که این موارد تنها برای رفع موقتی بوی بد دهان بوده و به هیچ عنوان درمان حساب نمی شوند. 

منبع: مقاله Halitosis or bad breath وب سایت betterhealth.vic.gov در تاریخ 31 آگوست 2012

مشکلات بایت (Bite Problems)

بایت (Bite) در اصطلاحات دندانپزشکی به معنی قرارگیری دندان های فک بالا و پایین روی یک دیگر است. اگر دندان ها به درستی روی یک دیگر قرار نگیرند به آن مال اکلوژن (malocclusion) یا عدم تراز دندان گفته می شود. این عدم تراز می ‌تواند منجر به مسائل جدی دندانپزشکی شود. بر اساس تحقیقات انجام شده توسط انجمن ارتودنتیست های آمریکا (AAO) ، ۷ مشکلات شایع بایت شامل اندربایت (Underbite)، کراس بایت (Crossbite)، اوربایت/دیپ بایت (Over/Deepbite)، ازدحام دندان ها (Crowding)، فاصله دندان ها (Spacing)، اپن بایت (Openbite) و اورجت (Protrusion) هستند.

• آندربایت (Underbite): زمانی که دندان های پایینی، جلوتر از دندان های بالایی قرار می گیرند، آندربایت نامیده می شود. دندان های جلویی به گونه ای طراحی شده اند که به هنگام بستن دهان یا جویدن بر روی دندان های پایینی قرار گیرند اما در اندربایت، نحوه قرارگیری دندان ها برعکس حالت طبیعی است. بنابراین این شرایط می‌ تواند از نظر زیبایی و دندانپزشکی مشکلاتی را ایجاد کند.

• کراس بایت (Crossbite): در این نوع بایت، دندان های بالایی در درون دندان های پایینی با فاصله زیاد قرار گرفته اند. زمانی که کراس بایت دندانی رخ می دهد فک بیمار به یک طرف مایل می شود. این اتفاق میتواند برای یک دندان یا تمامی دندان ها نیز بیفتد.
• دیپ بایت (Deep Bite): در این حالت دندان های جلویی فک بالا، دندان های جلویی فک پایین را می پوشانند. این نوع بایت باعث می شود تا دندان های فک پایین به خط لثه فک بالا و دندان فک بالا به خط لثه فک پایین فشار وارد کنند که در نتیجه می تواند مشکلات لثه را به همراه داشته باشد. این نوع هم پوشانی دندان ها نیز باعث سابیده شدن مینای دندان های زیرین خواهد شد.  

• ازدحام دندان (Crowding): ازدحام دندانی نوع دیگری از بایت ها است. در این نوع بایت یک یا چند تا از دندان ها فضای کافی برای رشد نداشته و به سمت داخل یا بیرون خط دندانی رشد می کند. 
• فاصله دندان (Spacing): در این مورد فاصله بین دندان ها بیش از حد معمول است. این نوع بایت می تواند به علت کوچک بودن دندان ها، اندازه فک بزرگ تر از حد معمول یا از دست دادن یک یا چند دندان ایجاد شود. این شکل از بایت امکان درگیری با چالش های لثه و جرم بین دندانی را بسیار افزایش می دهد. 

• اوپن بایت (Openbite): اوپن بایت به 2 حالت ممکن است اتفاق بیافتد. اوپن بایت دندان های قدامی و اوپن بایت دندان های خلفی. در اوپن بایت قدامی دندان های پشتی (خلفی) هم تراز هستند اما دندان های قدامی عقب یا جلو هستند. در حالت اوپن بایت خلفی، دقیقا برعکس حالت قبل رخ داده و دندان های خلفی بر خلاف دندان های قدامی هم تراز هستند. هر دو نوع اوپن بایت مشکلاتی همانند گاز گرفتن زبان، مشکلات گفتاری و مشکلات بلع مواد غذایی را به همراه خواهند داشت. 

• اورجت (Protrusion): اگر فک بالا جلوتر از حد معمول باشد، فک پایین عقب تر از حالت عادی، دندان قدامی از سایر دندان ها جلوتر رفته باشد و یا ترکیبی از هر سه این موارد، می گوییم اورجت رخ داده است. اکثر اوقات کسانی که دارای مشکل اورجت هستند، دیپ بایت نیز دارند. در این حالت دندان با زاویه غیرمعمولی به سمت بیرون دهان رشد می کند و عواقبی مانند پوسیدگی، مشکلات لثه، اختلالات گفتاری و از بین رفتن زیبایی فک و صورت را به همراه دارد. گاهی به این نوع از بایت Badbite نیز گفته می شود.

مشکلات بایت غالبا توسط ارتودنسی، کامپوزیت ونیر، کشیدن دندان و یا عمل جراحی فک قابل درمان هستند. برای مطالعه بیش تر در مورد بایت های دندانی به مقاله "مال اکلوژن چیست و روش های درمان آن کدامند؟" مراجعه کنید. 

منبع: مقاله common bite problems in children and adults وب سایت aaoinfo در تاریخ 27 مارچ 2019

حساسیت دندان (Sensitive Teeth)

حساسیت دندان یکی دیگر از ناراحتی‌ های شایع دهان و دندان است. مینا در یک دندان سالم از لایه نرم‌تر زیری یعنی عاج محافظت می‌کند. لثه‌ها نیز از ریشه‌ها محافظت می‌کند. حال اگر مینا ساییده شود یا لثه تحلیل برود، پوشش محافظ عاج از بین می‌رود و باعث می شود تا تماس با بعضی مواد و در دماهای خاص با ناراحتی و دندان درد همراه باشد. دندان درد در این حالت تیز و ناگهانی و البته موقتی است. درد از پایانه‌های عصبی دندان شروع می‌شود. خوشبختانه حساسیت دندان به راحتی درمان می‌شود. این بیماری که نام دیگرش Dentin Hypersensitivity است غالبا به علت جرم یا پوسیدگی دندان ایجاد می شود. عواملی مانند تحلیل لثه (Receding gums)، از بین رفتن مینای دندان، شکستگی دندان، عفونت ریشه یا مشکلات لثه نیز می توانند باعث حساس شدن دندان باشند.

منبع: مقاله ?Why Are My Teeth So Sensitive وب سایت healthline در تاریخ 29 سپتامبر 2018

دهان خشک (Dry Mouth)

کم پیش می آید که مشکل دهان خشک نشان دهنده بیماری جدی تری باشد. اکثر اوقات با انجام یک سری کارهای ساده می توان آن را رفع کرد. دلایل اصلی دچار شدن به این مشکل می تواند کم آبی، نفس کشیدن از طریق دهان، استفاده از برخی داروها، اضطراب و قرار گرفتن تحت شیمی درمانی باشد. برای برطرف کردن این مشکل راه های ساده ای مانند خوردن آب زیاد، مکیدن یک قالب یخ، استفاده از خمیردندان های بدون الکل و یا جویدن آدامس های بدون قند وجود دارند. البته گاهی این مشکل در کسانی که دچار دیابت یا سندروم شوگرن (Sjogren) به راحتی برطرف نخواهد شد.

منبع: مقاله Dry mouth وب سایت nhs در تاریخ 20 آپریل 2021

فرسایش مینا دندان (Enamel Erosion)

فرسایش مینا معمولاً نتیجه تخریب مواد معدنی سازنده آن در اثر فعالیت اسیدها و باکتری ها است. مواردی مانند مصرف بیش از حد نوشابه، داشتن یک رژیم غذایی حاوی نشاسته و قند، خشکی دهان، کاهش بزاق دهان، بیماری ریفلاکس اسید (GERD) و سایر مشکلات دستگاه گوارش، ژنتیک و مصرف برخی از داروها مانند آسپرین و آنتی هیستامین ها بر اسیدی شدن داخل دهان و از بین رفتن تدریجی مینا تاثیر زیادی می گذارند.

منبع: مقاله Tooth Enamel Erosion: What You Should Know وب سایت healthline در تاریخ 24 ژانویه 2022

تحلیل لثه (Receding Gums)

تحلیل رفتن لثه یا پسروی لثه (Gum recession) به فرآیندی گفته می شود که در آن حاشیه بافت لثه که دندان ها را احاطه کرده است، از بین رفته و عقب نشینی می کند و بخش بیشتری از دندان یا ریشه دندان نمایان می شود. پسروی لثه یک مشکل دندانی شایع است. بیش تر مردم خودشان متوجه پسروی لثه شان نمی شوند چون به تدریج اتفاق می افتد. اولین نشانه تحلیل لثه، حساس شدن دندان به غذاها یا نوشیدنی های سرد یا داغ است. همچنین ممکن است دندان بلندتر از گذشته به نظر برسد. 

پیوند بافت همبند یکی از رایج ترین روش های درمان تحلیل رفتن لثه است. 

کلام آخر

تا این جا قسمت های مختلف دندان را بررسی کردیم، انواع آن ها از جمله دندان مولر، پرمولر، نیش و اینسایزور را شناختیم و با بیماری های شایع آن مانند خشکی دهان، انواع بایت ها و ... آشنا شدیم. امروزه بشر با چالش هایی در زمینه مشکلات دهان و دندان رو به رو است که نسل های گذشته هیچ درکی از آن ها نداشته اند و صحبت در مورد آن ها نیز از حوصله این مقاله خارج است. با تغییر الگوی زندگی در جهت نادرست، افزایش شیوع انواع سرطان ها و بیماری ها چشمگیر شده و متاسفانه این افزایش شامل حال بیماری های مربوط به دهان و دندان نیز شده است. در کشور ما قریب به اتفاق اکثر جامعه به درجه و انواع متفاوتی از بیماری های دهانی و دندانی (پوسیدگی دندان و بیماری های لثه) مبتلا هستند به همین جهت اهمیت شناسایی و درمان بیماری های دهان و زخم های دهان و یا پیشگیری و برنامه ریزی جهت مراقبت های بهداشتی بسیار بالاست. در نهایت شما می توانید برای مطالعه بیش تر در مورد انواع اینسترومنت های دندانپزشکی، جراحی های دهان و دندان و نحوه مراقبت پس از جراحی به آکادمی یونیت مراجعه کنید.